üst not: bilge tonyukuk, çin'de doğup büyümüş bir türk soylusudur.
a-shih-te ailesinin bir ferdidir. bildiğiniz üzere
uygur kağanlığı'na kadar türkleri yöneten aile her zaman
a-shih-na ailesi olmuştur. a-shih-na ailesinin vezirleri her zaman bilge tonyukuk'un da mensup olduğu
a-shih-te soyundan seçilmekteydi. yani en az a-shih-na soyu kadar önemli bir soydur. fakat bilge tonyukuk, mensubu olduğu ailedeki bütün vezirlerden farklı olarak, tamı tamına 3 kağana vezirlik etmiştir. bu kağanlar sırasıyla
aşina kutlug kağan,
kapgan kağan ve
bilge kağan'dır.
(bkz: göktürk kağan listesi)
tonyukuk'un kimliği üzerinde ilk çalışmalar
friedrich hirth'e aittir. hirth'den sonra
iwasa,
klyaştornıy ve
mori gelmektedir. tonyukuk kelimesinin manası ise bu kelimenin çince karşılığı olarak kabul edilen
yüan-şjen kelimesinin yardımı ile çözülmüştür.
önemli bir çin kaynağı olan
liu mau-tsai, bilge tonyukuk'un 716 yılında yetmiş yaşının üzerinde olduğunu söyler.
sir gerard clauson, liu mau-tsai'deki bu kayıta dayanarak, tonyukuk'un doğum yılının 646 olması gerektiğini söyler.
(bkz: sir g. clauson - some notes sy. 126) louis bazin ise yine aynı çin kaynağına dayanarak tonyukuk'un doğum yılını 647 olarak kabul eder.
ölüm yılına gelince, okuyanlar bilir ki tonyukuk abidelerinde 710-711 yıllarından sonraki olaylar anlatılmaz. sadece ikinci taşın sonlarında
bilge kağan'ın türk milletini idare ettiği zikredilir.
(bkz: türük bilge kagan türük sir bodunuğ oğuz bodunuğ igidü olurur) birçok araştırmacı bu nedenle tonyukuk anıtlarının bilge kağan'ın tahta çıkış yılı olan 716 veya civarında dikildiğini kabul eder. çin kaynaklarına göre bilge kağan, 725 yılında çin elçilik heyetini kabul ederken, maiyetinde eşi, katun'un babası tonyukuk ve bilge kağan'ın küçük kardeşi
kül tigin'de hazırda bulunmaktaydı.
(bkz: liu mau-tsai sy. 227)
hadise aynen şöyledir:
imparator hsüan-tsung, doğu gezisini bir kök-türk vezirinin de bu geziye katılmasının lazım olduğunu bildirmek için, o zaman çin devlet hiyerarşisinde chung-shu-chih-sheng derecesine sahip olan vezir yüan chen'e vekil hunh-lu-ch'ing ünvanını verdi ve onu çin elçisi olarak kök-türklere gönderdi. bilge kağan, karısı, kül tigin, tonyukuk ve öbürleriyle birlikte otağında çevre şeklinde oturup, çin elçisi yüan chen'e içkili bir ziyafet verdi.
bu hadiseye dayanan araştırmacılar, tonyukuk'un 716'dan sonra en az 10 yıl daha yaşadığını kabul ederler ve kesin bir ölüm tarihi vermezler. bir tek louis bazin, tonyukuk'un aşağı-yukarı 80 yaşında ölmüş olacağını söyler ki bu da 726-727 yıllarına denk gelmektedir.
bilge tonyukuk abideleri yanyana dikilmiş iki taştan ibarettir. birinci taşta 35, ikinci taşta ise 27 satır bulunmaktadır. her iki taştaki toplam satır sayısı 62'dir.
tonyukuk abideleri, köl tigin ve bilge kağan abidelerinin dikildiği yerin 300 km kadar doğusunda olmasına rağmen bilim aleminde kül tigin ve bilge kağan abideleriyle birlikte,
orhun abideleri adı ile anılmıştır.
tonyukuk abidelerinin, kül tigin ve bilge kağan abidelerinden bazı farkları vardır. bunlar,
1)kül tigin ve bilge kağan abideleri tek taş, tonyukuk abideleri ise iki taş olarak dikilmiştir.
2)kül tigin ve bilge kağan abidelerinde m-, tonyukuk abidelerinde b-'dir. bu şive farkı yüzünden tonyukuk'un ilk satırı daima yanlış tercüme edilmiştir.
3) kül tigin ve bilge kağan abidelerinde anlatılan hadiseler, 12 hayvanlı türk takvimine göre, yıl, ay ve gün belirtilerek kaydedilmiştir. bu şekilde tarih bildirme, suci, taryat vs gibi devrin diğer abidelerinde de görülmektedir. buna karşılık tonyukuk abidelerinde, bir defa bile olsun, tarih zikredilmemiştir. tonyukuk abidelerinin herhangi bir tarih bilgilendirmesi olmadığı için, bu abidelerde anlatılan hadiseler, kül tigin ve bilge kağan abidelerindeki tarihlendirmelere göre tespit edilmektedir.
bilge tonyukuk'un mensup olduğu soy için >>>
(bkz: a-shih-te)